W odróżnieniu od innych typów ustrojów, komunizm/socjalizm w wersji marksistowskiej oparty był na całościowej ideologii, która obiecywała rozwiązanie wszystkich problemów politycznych, ekonomicznych i społecznych. Jego optyka pomijała jednak kwestie etniczno-narodowe. Klasycy marksizmu byli głęboko przekonani, że podziały o charakterze narodowym nalezą w gruncie rzeczy do sfery fałszywej świadomości, instrumentalnie wykorzystywanej przez klasy panujące. W myśl ideologii marksistowskiej jedynym istotnym czynnikiem dzielącym ludzi był stosunek do środków produkcji, zaś podziały o charakterze etnicznym maskują jedynie ten podstawowy, ekonomicznie uwarunkowany antagonizm międzyludzki. Konsekwentnie marksiści wierzyli, że wraz z postępem rewolucji proletariackiej podziały i konflikty o charakterze narodowo-etnicznym będą stopniowo zanikać, a wraz z utworzeniem społeczeństwa bezklasowego – komunistycznego ideału – przestaną odgrywać istotną rolę. W wierze tej można upatrywać korzeni negatywnego stanowiska marksistowskiej ortodoksji do ruchów narodowych, co określiło zasadnicze linie konfliktu między państwami narodowymi powstającymi po I wojnie światowej w Europie Wschodniej a międzynarodowym ruchem robotniczym działającym z inspiracji ZSRR.

Praktyka ZSRR a później innych państw pozostających po jego wpływem pokazała jednak dobitnie, że także i w tym aspekcie doktryna marksistowska była błędna. Zdawali sobie z tego sprawę również komunistyczni przywódcy, którzy szybko porzucili ideologiczne formuły i ustosunkowywali się do kwestii narodowej w sposób, który był dla nich najkorzystniejszy z punktu widzenia bieżącej pragmatyki politycznej. Prowadziło to do bardzo zróżnicowanej polityki w stosunku do grup etnicznych i mniejszości narodowych, obejmującej tak wysiłki na rzecz stworzenia dogodnych warunków życia dla rozmaitych społeczności definiujących się w kategoriach etnicznych lub narodowych, jak i symbiozę marksizmu i nacjonalizmu, zmierzającą do homogenizacji państwa i eliminacji wszelkich wewnętrznych podziałów o charakterze innym niż narzucony przez władze. Autorytarnototalitarny charakter komunistycznej władzy powodował dodatkowo, że sprawy indywidualnej lub grupowej tożsamości były w państwach komunistycznych poddane ścisłej kontroli przez instytucje władzy.

Należy zaznaczyć, że wpływ komunistycznej polityki na sytuację mniejszości narodowych i etnicznych nie był jednolity. W pewnych aspektach sytuacja ta uległa poprawie, w innych natomiast uległa pogorszeniu. Trzeba też podkreślić, że jedynie w tzw. okresie stalinowskim możemy mówić o jednolitej polityce wobec mniejszości obowiązującej wszystkie kraje „bloku wschodniego” z wyjątkiem zachowujących pewną niezależność Albanii i Jugosławii. Począwszy od lat 60-tych poszczególne kraje komunistyczne prowadziły swą własną, zróżnicowaną politykę wobec mniejszości.

Niewątpliwie koniec I wojny światowej, związany z tym kres imperiów sprawujących władzę w Europie Wschodniej, odzyskiwanie lub zdobywanie niepodległości przez kraje tego regionu, a także Rewolucja Październikowa w Rosji, oznaczały początek przemian budzących nadzieję na poprawę losu wschodnioeuropejskich Romów.

Nadzieja ta przyświecała również niewielkim grupom romskich intelektualistów, którzy w latach 1920-tych starali się stworzyć obszar niezależnego życia dla Romów w Europie Wschodniej. Tworzyli oni romskie organizacje i wydawali publikacje w języku romani, jednakże ich wysiłki nie mogły przynieść pełnego sukcesu ze względu na brak doświadczenia działaczy, problemy finansowe i brak zrozumienia ze strony struktur państwowych a także utrzymujące się antyromskie przesądy w społeczeństwie. Największe sukcesy odnosił ruch romski w ZSRR, gdzie Romowie mieli od 1925 r. oficjalny status „narodowości”, odnotowywany np. w paszportach używanych w podróżach wewnątrz kraju. Władze radzieckie, traktując ruch romski jako przejaw integracji Romów ze strukturami nowego, komunistycznego społeczeństwa, wspomagały finansowo romską działalność publikacyjną, a w 1931 r. otworzyły w Moskwie romski teatr „Romen”. Wprawdzie w ciągu kilku następnych lat władze komunistyczne zmieniły swą politykę wobec Romów, ale działalność teatru „Romen” była kontynuowana, stanowiąc jasny punkt w ciężkich czasach, jakie miały później nadejść dla Romów w ZSRR.

Podobne nadzieje wystąpiły w Europie Wschodniej również po zakończeniu II wojny światowej. W początkach wprowadzania ustroju komunistycznego w krajach Europy Wschodniej niektórzy liderzy komunistyczni zdawali się okazywać niejaką wrażliwość wobec ciężkiego losu Romów. W niektórych krajach miał miejsce krótkotrwały renesans kulturowy i polityczny Romów (np. w Jugosławii, Bułgarii i Rumunii), jednakże szybko został on zlikwidowany lub mocno ograniczony przez nową politykę Stalina, represjonującą tożsamości i więzi o charakterze etnicznym.

Z punktu widzenia podstawowych ideologicznych założeń systemu komunistycznego Romowie istotnie stanowili problem. Z jednej strony, jako grupa marginalizowana ekonomicznie i prześladowana w dawnym społeczeństwie, byli Romowie idealnym przykładem „uciśnionych mas”, w imieniu których komuniści toczyli swoją walkę i które legitymizowały istnienie komunistycznej władzy. Jednak z drugiej strony Romowie ze swoim stylem życia i tradycyjną kulturą stanowili „przeszkodę” na drodze do stworzenia doskonale jednolitego komunistycznego społeczeństwa, zorganizowanego w sposób zgodny z wymogami rozwoju przemysłu w zacofanych w większości krajach. Stąd też podstawowym celem stała się asymilacja, która miała przekształcić Romów w produktywnych obywateli socjalistycznej ojczyzny, zachowujących pewne elementy tradycyjnej kultury, przekształcone jednakże w folklorystyczny spektakl. Komunistyczną formułę asymilacji można zatem skrótowo przedstawić w następujący sposób: („Cygan”) + (socjalistyczna praca) + (osiedlenie) = (socjalistyczny robotnik) + („cygański” folklor)1.

Niewątpliwie władze komunistyczne miały w okresie powojennym świadomość tego, że status społeczno-ekonomiczny Romów jest bardzo niski, a co więcej, spora ich część prowadzi ciągle wędrowny tryb życia, stanowiący wyzwanie dla komunistycznej polityki społecznej. W tym sensie Romowie stanowili papierek lakmusowy komunistycznych deklaracji dotyczących równej dystrybucji owoców komunistycznej transformacji między wszystkimi grupami społecznymi. Sytuacja ta prowadziła do rozlicznych prób sedentaryzacji Romów prowadzących życie wędrowne, podejmowanych, a następnie zarzucanych od wczesnych lat 50-tych, które ostatecznie zostały zrealizowane w latach 60-tych.

Równocześnie starano się poprawić sytuację mieszkaniową i warunki bytowe Romów, a także objąć ich edukacją. Z drugiej jednak strony w procesie tym posługiwano się metodami rozpraszania zwartych społeczności romskich, przesiedlania, przymusowego egzekwowania obowiązku szkolnego i obowiązku pracy.

Dążenia do szybkiej przemiany Romów w zasymilowanych obywateli socjalistycznych ojczyzn nie mogły być skuteczne, zwłaszcza w obliczu trwających antyromskich uprzedzeń. Niemniej jednak rozpoczął się wówczas złożony proces asymilacji społecznej i ekonomicznej Romów. Jego ocena jest ambiwalentna. Wprawdzie przyczynił się on w ograniczonym zakresie do poprawy sytuacji niektórych grup romskich, to jednak nie brał on pod uwagę specyfiki romskiej tradycji ani też zdania samych zainteresowanych i został przeprowadzony w taki sposób, który wzbudzał zarówno opór Romów, jak i jeszcze większą niechęć wobec nich ze strony społeczeństwa.

Niespójność komunistycznej polityki wobec Romów jest szczególnie widoczna w rozmaitych formach ich statusu formalno-prawnego w różnych krajach i w różnym czasie. Formy te zmieniały się od przyznawania im oficjalnego statusu mniejszości narodowej lub etnicznej do całkowitego pomijania milczeniem ich istnienia. Na przykład w Bułgarii, której wadze od początku lat 70-tych posługiwały się ogólnym pojęciem „obywateli o niebułgarskim pochodzeniu”, unikając odnośników do konkretnych grup etnicznych, Romowie po 1974 r. zniknęli ze statystyk i byli rzadko wspominani w oficjalnych wystąpieniach. Komunistyczna Czechosłowacja już w 1948 pozbawiła Romów statusu narodowości, którym cieszyli się w okresie międzywojennym, a rządowi eksperci wspierali politykę całkowitej asymilacji udowadniając, że Romowie nie są i nigdy nie będą narodowością. W trakcie spisów powszechnych zmuszano ich do wybierania jednej z oficjalnie uznanych tożsamości, a w dokumentach występowali oni jako przedstawiciele „innych narodowości”. Podobna sytuacja miała miejsce w Rumunii, gdzie Romowie, stanowiący zdecydowanie najliczniejszą mniejszość kraju, byli w oficjalnych enuncjacjach włączani do kategorii „i inne” (po Węgrach i Żydach), co skłoniło niektórych rumuńskich działaczy romskich do ironicznego określania się jako „etceteryści”. Z kolei władze Polski unikały na ogół precyzyjnego sformułowania statusu Romów, posługując się w oficjalnych dokumentach niejasnym zwrotem „ludność pochodzenia cygańskiego”. Natomiast na Węgrzech status administracyjny Romów ewoluował stosownie do poziomu liberalizacji państwa. W latach 50-tych, gdy dominowała opcja całkowitej asymilacji, Romom odmawiano jakiegokolwiek odrębnego statusu. W latach 60-tych uważano wprawdzie nadal, że Romowie nie stanowią odrębnej narodowości, jednak zdaniem władz partyjnych powinny im przysługiwać takie same i przywileje jak grupom uznanym oficjalnie za narodowości ze względu na ich liczbę. W latach 80-tych najpierw uznano Romów za odrębną grupę etniczną, a następnie, pod koniec epoki komunistycznej, za narodowość. Wreszcie w Jugosławii panowała w tym zakresie swoista schizofrenia. O ile bowiem ogólna jugosłowiańska konstytucja faktycznie uznawała Romów za narodowość już w latach 70-tych, to konstytucje poszczególnych republik (za wyjątkiem Bośni-Hercegowiny i Czarnogóry) przyznawały im co najwyżej status grupy etnicznej.

Jeśli próbować się doszukać jakiegoś ogólnego wzoru w polityce różnych państw komunistycznych wobec Romów, to można powiedzieć, że w pierwszym okresie, mniej więcej do połowy lat 50-tych, Romowie nie byli celem zorganizowanych działań władz, zaś później byli wszędzie, w mniejszym lub większym stopniu, poddawani polityce asymilacyjnej, która jednak różniła się swoim natężeniem i stosowanymi metodami. Przypadek szczególny stanowi sytuacja Romów w ZSRR, w którym to kraju nastąpiło pierwsze spotkanie Romów z komunizmem. W pozostałych krajach komunistycznych można wyróżnić cztery wzory działań wobec Romów: politykę stałej kontroli i przymusu, charakteryzującą Czechosłowację i Bułgarię, politykę chaotycznych interwencji, właściwą rządom Polski i Rumunii, węgierską politykę stopniowego łagodzenia nacisku, i politykę konstruktywnych oddziaływań, stosowaną przez federacyjny rząd Jugosławii.

Romowie rosyjscy byli pierwszymi, którym dane było doświadczyć nowego ustroju. Spotkanie z nim jest oceniane ambiwalentnie przez romskich działaczy i intelektualistów: o ile przed 1991 r. przeważała opinia (wspierana, trzeba przyznać, przez komunistyczne władze), że wprowadzenie ustroju komunistycznego oznaczało uznanie Romów – po raz pierwszy w historii – za pełnoprawnych obywateli, to po 1991 do głosu doszły opinie, zgodnie z którymi rewolucja październikowa oznaczała dramatyczne przerwanie ewolucyjnego procesu poprawy sytuacji Romów, który w wyraźnym stopniu zaznaczył się już przed rewolucją. N. Biessonow, pisząc o żyjącej w ZSRR grupie Romów tzw. Kiszyniowców, uważa na przykład, że już przed rewolucją istniała wśród nich warstwa 3 przedsiębiorców, którzy zdecydowali się osiedlić, wybudować domy i oficjalnie funkcjonować na rynku jako kupcy. Jego zdaniem rewolucja przerwała ten korzystny trend. Oficjalnie deklarowana przez komunistów nienawiść do wolnej działalności gospodarczej prowadziła do pozbawiania ludzi ich własności, a proces ten dotykał tak rosyjskie elity i przemysłowców, jak i inne grupy narodowościowe. Również romscy kupcy zostali pozbawieni swoich domów, ziemi, zajazdów. Obok Romów z grupy Ruska Roma oraz ukraińskich i południowo-rosyjskich Serwi, tradycyjnie zajmujących się działalnością kupiecką, również Kiszyniowcy ucierpieli w wyniku tego procesu, co według Biessonowa może wyjaśniać ich późniejsze konflikty z prawem.