Bardzo istotna dla kwestii romskiej pamięci zagłady jest jej odpowiednia reprezentacja w miejscu, które stało się najważniejszym światowym symbolem Holokaustu – Auschwitz. Państwowe Muzeum Obozu Auschwitz-Birkenau od momentu swego oficjalnego otwarcia w 1947 r. stało się areną sporów dotyczących adekwatnej reprezentacji tragedii Holokaustu, a w dominujących sposobach przedstawiania historii obozu nie było przez długi czas miejsca na upamiętnienie jego romskich ofiar. Jednakże rodziny romskich ofiar – niemieckich Sinti, a także polskich Romów, którzy stracili tam bliskich – odwiedzały Muzeum Obozu po wojnie, a w miarę rozwoju romskiego ruchu politycznego i walki o romskie prawa wizyty takie stawały się coraz częstsze i bardziej zorganizowane. 

Szczególną rolę w tym procesie odegrała Centralna Rada Niemieckich Sinti i Romów z Heidelbergu, której przywódca, Romani Rose stracił w Auschwitz wielu członków swojej rodziny. Z inicjatywy tej organizacji w 1973 r. powstał na terenie dawnego „obozu cygańskiego” w Birkenau pomnik upamiętniający zagładę więźniów, przy którym później zaczęły się odbywać spotkania odwiedzających obóz i uroczystości upamiętniające. Pomnik ten to prosta ściana z cegieł, przypominająca ocalałe fragmenty obozowych baraków z ustawionym przed nią obeliskiem, na którym znajduje się tablica pamiątkowa. W 1994 r. pomnik został odnowiony przez Stowarzyszenie Romów w Polsce.

Należy jednak wspomnieć, że obecność Romów wśród ofiar Auschwitz została symbolicznie zaznaczona jeszcze wcześniej, gdy w 1967 r. odsłonięto na terenie Birkenau Międzynarodowy Pomnik Męczeństwa (Ofiar Faszyzmu). Jedna z będących częścią tego pomnika tablic pamiątkowych zawierała tłumaczenie oficjalnej inskrypcji upamiętniającej na język romani, autorstwa Jerzego Ficowskiego. W 1994 r. tablica ta została zastąpiona nową, z nowym tekstem, uwzględniającym nowe dane odnośnie liczby ofiar obozu. Nowy tekst na romskiej tablicy został opracowany przez Marcela Courthiade.

Pierwsze oficjalne obchody o charakterze międzynarodowym, upamiętniające los Romów w Auschwitz, odbyły się w 1993 r. z okazji 50 rocznicy przybycia pierwszego transportu więźniów, deportowanych z Niemiec na podstawie „rozkazu oświęcimskiego” Himmlera. Rok później Romowie z całego świata zebrali się w Birkenau by upamiętnić 50 rocznicę zagłady „obozu cygańskiego”.

W 1995 r. przedstawiciele romscy uczestniczyli w obchodach 50. rocznicy wyzwolenia obozu. Liczny udział romskich przywódców w obchodach rocznicowych w latach 1993-1995 zaowocował wzrostem zainteresowania kwestią romskiej zagłady w kręgach akademickich i wśród instytucji zajmujących się upamiętnieniem Holokaustu, co zaowocowało między innymi intensyfikacją kontaktów, w tym zaproszeniami romskich działaczy do różnych inicjatyw Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie. Delegacje Romów są obecnie zapraszane do uczestnictwa w oficjalnych obchodach, np. w rocznicach wyzwolenia obozu, a coraz więcej romskich organizacji z Węgier, Czech, Słowacji, Rumunii i innych krajów środkowo-wschodniej Europy, a także międzynarodowe organizacje romskie, organizują swe własne wizyty w Oświęcimiu. Wyraźnym znakiem wzrostu wagi problematyki romskiej w przestrzeni Muzeum Auschwitz-Birkenau jest powołanie Romana Kwiatkowskiego, prezesa Stowarzyszenia Romów w Polsce, do Rady Muzeum Auschwitz-Birkenau, której jest on obecnie wiceprzewodniczącym.

Od 2001 r. Romowie mają swój własny fragment ekspozycji muzealnej na terenie Muzeum Auschwitz-Birkenau, zlokalizowany w Bloku 13.

Jest to robiąca wrażenie wystawa, sfinansowana głównie przez rząd niemiecki i zaprojektowana przez Atelier für Gestaltung Wielanda Schmida z Mannheim, które wcześniej zaprojektowało podobną wystawę dla organizacji niemieckich Sinti w Heidelbergu, której przewodniczy Romani. Wystawa ta jest bardzo interesująca ze względu na zastosowany w niej sposób autoprezentacji i koncepcję romskiej historii. Sinti i Romowie w okresie przedwojennym są tam zaprezentowani jako dobrze zintegrowani ze społeczeństwem i znajdujący się w niezłym położeniu ekonomicznym, a wątki nędzy, marginalizacji i prześladowań innych niż te, związane z nazizmem, są praktycznie pominięte.

Jeśli idzie o prześladowania Romów w czasie II wojny światowej, wystawa traktuje los niemieckich Sinti i Romów, przedstawiony jako rezultat konsekwentnej ludobójczej polityki nazistów, jako typową wojenną historię wszystkich Romów. Tym samym nie bierze pod uwagę lokalnych zróżnicowań, a także niespójności w nazistowskiej polityce wobec Romów.

Intencją wystawy jest także prezentacja Sinti i Romów jako (wspólnie z Żydami) ofiar Holokaustu, a tym samym realizacja postulatu, aby Romowie nie byli umieszczani w kategorii „innych ofiar” lecz jako jedna z dwóch grup, które jako jedyne zostały skazane na całkowitą zagładę z powodów rasowych. Podejście takie jest zgodne z ogólną linią polityki tożsamościowej Centralnej Rady Niemieckich Sinti i Romów. Warto podkreślić, że wystawa ta jest bardzo przemyślana i bardzo profesjonalnie zorganizowana – jest na pewno jedną z najbardziej interesujących części ekspozycji muzealnej w Muzeum Auschwitz-Birkenau, co nie pozostaje bez wpływu na wrażenia zwiedzających i tym samym na obecność Romów w symbolicznej przestrzeni Auschwitz.

Począwszy od połowy lat 1990-tych organizacje romskie starają się, aby data zbrodni popełnionej na ostatnich pozostałych przy życiu więźniach „obozu cygańskiego” w KL Auschwitz (2 sierpnia) stała się dla Romów oficjalnym i uznawanym w świecie Dniem Pamięci, obchodzonym nie tylko w Oświęcimiu, lecz w skali międzynarodowej. W staraniach tych podkreślano jednoczącą rolę zagłady, której ofiarami byli Romowie. Działacze starający się nadać obchodom rocznicy zagłady „obozu cygańskiego” oficjalny charakter zdawali sobie sprawę, że nie chodzi tu tylko o oddanie sprawiedliwości ofiarom (choć i to było tu bardzo istotne). Starali się oni w ten sposób uczynić czas nazistowskich prześladowań elementem uznanej w świecie historii Romów, będącym zarazem przestrogą na przyszłość i czynnikiem jednoczącym Romów.

Elementem takich starań była zakończona sukcesem kampania prowadzona przez OSCE Office for Democratic Institutions and Human Rights, w wyniku której polski parlament przyjął w sierpniu 2011 r. uchwałę uznającą 2 sierpnia oficjalnym Dniem Zagłady Romów i Sinti w Polsce. Było to prawdopodobnie pierwsze tej rangi polityczne upamiętnienie romskiej zagłady w kraju należącym do Unii Europejskiej, które poza tym zostało szeroko nagłośnione w związku z polską prezydencją w UE. 

Jednocześnie Romowie obchodzą inne swoje święto, Międzynarodowy Dzień Romów, 8 kwietnia, na pamiątkę I Międzynarodowego Kongresu Romskiego który odbył się w Londynie w 1971 r. Obie rocznice – 2 sierpnia i 8 kwietnia – mogą stanowić symbol dwóch wizji historii i tożsamości, splecionych w działalności romskiego ruchu politycznego: kulminującej ą na dyskryminację ze strony nie-Romów.

Obchody 8 kwietnia (które w założeniu miały być poświęcone celebracji jedności Romów na całym świecie) cierpią na pewien deficyt oprawy symboliczno-rytualnej, zwłaszcza w krajach, w których romska aktywność na szczeblu międzynarodowym była niska i w których aspiracje polityczne międzynarodowego ruchu romskiego nie mają zbyt szerokiego odzewu. Dlatego też aktywiści organizacji międzynarodowych starają się wypracować odpowiedni rytuał związany z tym świętem. Często wykorzystują do tego celu symbolikę romskiej zagłady: na przykład w kwietniu 2010 r., w czasie II Szczytu Europejskich Romów zorganizowanego przez Komisję Europejską w Cordobie, pamięć romskich ofiar Holokaustu została uhonorowana uroczystym przemarszem i puszczeniem zapalonych świec z nurtem rzeki Guadalquivir. Uroczystość tę zorganizowały wprawdzie lokalne organizacje romskie, ale niewątpliwie widać w jej scenariuszu wpływ organizacji międzynarodowych, co zdaniem niektórych uczonych świadczy o tym, że możemy już mówić o europejskiej polityce wobec romskiej historii.

Również w Bułgarii mamy do czynienia z takim nakładaniem się symboliki zagłady i romskiej jedności: 8 kwietnia jest tam obchodzony jako dzień pamięci ofiar zagłady, podczas którego składa się wieńce pod pomnikiem nieznanego żołnierza i odprawia uroczystą mszę za zmarłych w najważniejszej świątyni Bułgarii, ortodoksyjnej katedrze Aleksandra Newskiego w Sofii. W niektórych materiałach publikowanych z tej okazji przez bułgarskich przywódców romskich mówi się wręcz, że 8 kwietnia to rocznica wyzwolenia Romów z Auschwitz, co nie jest prawdą, ale świadczy o tym, że romska zagłada staje się istotnym elementem postrzegania przez Romów swojej historii.

Warto przy tym zauważyć, że tak hiszpańscy jak i bułgarscy Romowie praktycznie nie doznali prześladowań w czasie II wojny światowej i nie mają bezpośrednich wspomnień związanych z zagładą. Interesujące jest też, że w 2012 r. w planie obchodów 8 kwietnia na Węgrzech, organizowanych przez Open Society i Europejskie Centrum Praw Romów, znalazło się wspólne rzucanie kwiatów do Dunaju, nie związane jednak tym razem z upamiętnieniem zagłady lecz z nadziejami na pokój, poprawę warunków życia i solidarność. Zwłaszcza to ostatnie słowo jest tutaj istotne: Romowie są różni i podzieleni na odmienne od siebie grupy, niemniej jednak jest coś, co – pomimo tych wszystkich różnic – ich jednoczy. Pamięć zagłady jest bardzo istotnym czynnikiem jednoczącym skądinąd zróżnicowane społeczności romskie, nawet takie, które same w niewielkim stopniu były ofiarami nazistowskich prześladowań.

Przykładem pierwszej z wymienionych sytuacji mogą być kłopoty, jakie spotykały rozmaite inicjatywy upamiętniające płynące ze strony węgierskich Romów. Romskie organizacje zaczęły upominać się o pamięć wojennych prześladowań na Węgrzech w latach 1980-tych, lecz ich starania były zazwyczaj ignorowane. Na przykład inicjatywa postawienia pomnika upamiętniającego masakrę setek Romów w okolicy Szekesfehervar spotkała się z negatywną reakcją przedstawicieli lokalnego samorządu, którzy nie zgodzili się na nią ze względu na to, że ludzie odpowiedzialni za masakrę ciągle tam żyli.

Podobna sytuacja miała miejsce w Czechach w związku z upamiętnieniem obozu koncentracyjnego w Letach (na terenie którego prywatna firma zbudowała fermę świń). Właściwe upamiętnienie tego miejsca stało się możliwe dopiero w wyniku presji międzynarodowej i kampanii dziennikarskich, dzięki którym rząd Republiki Czeskiej zdecydował się w 2017 r. wykupić teren obozu z rąk przedsiębiorcy. Po zburzeniu fermy świń na terenie obozu ma powstać miejsce romskiej pamięci, zarządzane przez Muzeum Romskiej Kultury z Brna. Jednakże wybuch pandemii koronawirusa spowodował przełożenie prac na termin późniejszy.

Przykładem kłopotów związanych brakiem zainteresowania pamięcią zagłady ze strony samych Romów jest słowacki projekt Ma bisteren („Nie zapomnij”), finansowany przez Ministerstwo Kultury Słowacji, w ramach którego zaplanowano wzniesienie 8 pomników upamiętniających prześladowania Romów. Słowacja, na terenie której Romowie nie byli – w porównaniu z innymi krajami – specjalnie prześladowani, stała się tym samym krajem z największą prawdopodobnie ilością pomników romskiej zagłady w Europie. W uroczystościach odsłaniania pierwszych pomników udział wzięli jedynie przedstawiciele rządu oraz urzędnicy i członkowie organizacji pozarządowej realizującej projekt, zaś Romowie żyjący w miejscach, w których uroczystości te się odbywały, nie byli nimi zainteresowani. 

Wiele uroczystości upamiętniających zagładę Romów ma charakter lokalny – związany z określonym miejscem lub organizacją romską. Na przykład w latach 1990-tych, Romski Kongres Narodowy (RNC) z siedzibą w Hamburgu, wraz z innymi organizacjami (Rom und Cinti Union, Verband der Cinti und Roma) organizował doroczne spotkania poświęcone pamięci Romów deportowanych z byłego obozu koncentracyjnego Neuengamme na tereny okupowanej Polski (16 maja 1940). Spotkania te były organizowane we współpracy z Gminą Żydowską w Hamburgu i organizacją Jüdisches Leben z Berlina, a także Roma-Jüdisch Alianz z Nowego Jorku, w którego prezydium zasiadał Rudko Kawczynski, założyciel RNC. Obchody w 1996 roku obejmowały złożenie wieńców przy pomniku ofiar deportacji oraz uroczystość z udziałem jednego z ocalałych i mszę z wystąpieniami przedstawiciela Kościoła Ewangelickiego w Hamburgu, katolickiego kapelana Sinti i Romów w Niemczech praz przedstawiciela Chrześcijańskiej Wspólnoty Romów w Hamburgu. Uroczystość została zakończona wykonaniem tradycyjnej romskiej pieśni żałobnej.

Oprócz Żabna i Szczurowej Tabor odwiedzał także inne miejsca związane z zagładą Romów: Bielczę, gdzie w 1942 r. zamordowano kilkudziesięciu Romów, głównie Kełderaszy z rodu Kwieków, i Borzęcin Dolny, gdzie w pobliskim lesie, również w 1942 r. zamordowano 29 Romów (w tym 21 dzieci). Podczas Taboru odbywającego się w 2011 r. w miejscu tej zbrodni odsłonięty został pierwszy w Polsce figuralny pomnik upamiętniający zagładę Romów, będący jednocześnie pierwszym pomnikiem zaprojektowanym i wykonanym przez romską artystkę – Małgorzatę Mirgę-Tas.

Pomnik jest wykonany z drewna i składa się z części centralnej, przypominającej pień drzewa, a po obu jej stronach znajdują się dwie ludzkie postaci: upadający na ziemię mężczyzna i próbująca się ukryć kobieta. Otacza go 29 kamieni, symbolizujących zamordowane w tym miejscu osoby. Na pomniku znajduje się tablica, z której dowiadujemy się, że jest to „Miejsce pamięci o 29 Romach: 3 mężczyznach, 5 kobietach i 21 dzieciach zastrzelonych tutaj przez Niemców w 1943”. Na tablicy znajduje się także fragment wiersza Papuszy Smutna pieśń.

Autorka zdecydowała się wykonać pomnik z drewna po to, aby był skromny i prosty, a także by zwrócić uwagę na fakt, że zagłada Romów odbywała się często w odludnych miejscach, a jej świadkami były tylko drzewa. Z biegiem czasu pomnik borzęciński upodobni się do okolicznych drzew i stanie się takim właśnie świadkiem.