Ziemie rumuńskie, a więc historyczne księstwa Mołdawii i Wołoszczyzny, a także leżąca na pograniczu wpływów węgierskich i rumuńskich Transylwania, stanowiły ojczyznę bardzo licznych grup romskich, które z racji długodystansowych migracji możemy dziś znaleźć na wszystkich kontynentach. Proces formowania się grup romskich w Mołdawii i Wołoszczyźnie związany był z niewolnictwem: Romowie na tych terenach, co najmniej od XIV w., mieli formalny status niewolników i stanowili odrębną kategorię, najniższą z podporządkowanych grup społecznych. 

Ze względu na rodzaj właściciela, Romów-niewolników na ziemiach Mołdawii i Wołoszczyzny można podzielić na trzy podstawowe grupy – pańskich, klasztornych i bojarskich. Największą liczebnie grupę stanowili pańscy Cyganie, będący własnością władcy, których od XIX w. nazywano Cyganami państwa - ţigani statului. Generalnie nie mieli oni stałego miejsca zamieszkania i cieszyli się stosunkowo dużą wolnością – mogli wędrować po kraju, a zmuszeni byli jedynie w określone dni w roku stawić się u władcy i zapłacić pewną sumę pieniędzy. Niektórzy zobowiązani byli do pracy na dworze, za co otrzymywali wynagrodzenie. Zazwyczaj ich sytuacja była lepsza niż pozostałych grup niewolników. Niewolnicy klasztorni byli zatrudnieni głównie przy pracach polowych w posiadłościach klasztoru, przy obróbce  drewna, a niekiedy jako rzemieślnicy. Kobiety zatrudniano zaś przy przędzeniu lnu. Klasztory wypożyczały również za opłatą swoich niewolników do pracy w innych miejscach. Niewolnicy bojarscy zazwyczaj mieszkali w posiadłościach bojara i wykonywali prace na dworze lub w jego gospodarstwie. Zobowiązani też byli do wykonywania różnorodnych prac i usług na rzecz miejscowej ludności. Byli najczęściej krawcami, szewcami, piekarzami, cyrulikami, murarzami, pracowali jako służba domowa. Kobiety zatrudniano do bielenia lnu, szycia, haftowania, i przy rybołówstwie. Romowie żyjący w miastach zobowiązani byli także do wykonywania ściśle określonych prac, np. w XVI w. w Braszowie zajmowali się naprawą bram miasta i mostów, wyrobem broni, utrzymaniem porządku na ulicach, zamiataniem placów, czyszczeniem kanałów i latryn. W Sibiu wykonywali różne prace rzemieślnicze, roznosili listy i do pewnego momentu zajmowali się ochroną miasta. Z biegiem czasu w miastach zakazywano im jednak aktywności rzemieślniczej zarezerwowanej dla członków cechów.

Zewnętrznie narzucane klasyfikacje ze względu na rodzaj właściciela, charakter wykonywanej pracy i miejsce zamieszkania zainicjowały procesy grupotwórcze wśród Romów zamieszkujących ziemie rumuńskie. Nazwy grup wywodzą się najczęściej z profesji, w których musieli się specjalizować ich członkowie. Byli to ludzie, których zazwyczaj nic (oprócz mówienia tym samym dialektem, tzw. Vlax) nie łączyło i dopiero wspólne wykonywanie określonych zadań czy też zamieszkiwanie w dobrach właściciela przyczyniało się do wytwarzania między nimi więzi a następnie wyodrębnionej tożsamości grupowej. Pozostałością tego procesu są nazwy rumuńskich grup romskich, wywodzące się od wykonywanych niegdyś profesji, które jednakże nie muszą mieć nic wspólnego z obecną aktywnością zawodową ich członków.

Status niewolników i ciężkie niekiedy warunki życia powodowały, że wiele grup romskich uciekało z ziem rumuńskich i osiedlało się na Bałkanach, Węgrzech i Słowacji, czy też na terytorium Ukrainy. Proces ten nasilił się po formalnym zniesieniu niewolnictwa, które na ziemiach rumuńskich dokonało się w wyniku dość długiego procesu wprowadzania zmian prawnych i przekształcania instytucji społecznych, który miał miejsce w latach 1830-1866. W jego rezultacie Romowie rumuńscy migrowali we wszystkich kierunkach: tradycyjnie do Królestwa Węgier pod berłem Habsburgów, w tym na tereny Słowacji, a także do polskiej Galicji, na południe – na Bałkany (Bułgaria, Serbia, Bośnia), jak również na wschód, na tereny Rosji. W literaturze romologicznej ruch ten określany jest jako druga wielka migracja romska (pierwsza miała miejsce w początku XV w. i w jej wyniku Romowie osiedlili się w Zachodniej Europie) lub migracja kełderaska, od nazwy Kełderaszy (Kalderaša), jednej z najbardziej aktywnych grup migrantów.

Prezentację grup romskich wywodzących się z ziem rumuńskich rozpoczniemy od tych, których członkowie są potomkami uciekinierów posługujących się zachodnim dialektem Vlax, którzy osiedlili się w krajach dawnej Jugosławii, Albanii i niektórych regionach Bułgarii. Są to (oprócz grup wymienionych przy okazji prezentacji Romów bałkańskich) grupy Gurbeti i Mačvaja. Pierwsza z nich dzieli się na Gurbeti serbskich – w większości prawosławnych – i bośniackich – w większości wyznawców islamu. Gurbeti byli pierwotnie osiadłymi lub półwędrownymi kowalami, choć Gurbeti zamieszkujący Serbię bywali też profesjonalnymi muzykami lub sezonowymi robotnikami rolnymi. Obecnie grupa ta znajduje się pod dużym językowym i kulturowym wpływem Romów Bałkańskich. Pochodzenie nazwy Mačvaja nie jest pewne. Prawdopodobnie pochodzi ona od nazwy okręgu znajdującego się na zachód od Belgradu. Grupa ta stanowi ciekawy przykład wewnątrzromskiej asymilacji: jej przedstawiciele wchodzili tak często w interakcje z grupami Kalderaša i Lovara, że zaczęli się z nimi identyfikować, przyjmując ich dialekty i zwyczaje. Jest to zresztą zjawisko dość często spotykane: niektóre grupy romskie zbliżone pod względem językowym i kulturowym do dużych i szeroko znanych grup, takich jak właśnie Kalderaša i Lovara, zaczynają się określać jako ich odłamy. Czasem czynią tak na potrzeby kontaktu z nieromskim otoczeniem, które może mieć jakieś pojęcie na temat większych grup romskich, czasem zaś na potrzeby własnej autoidentyfikacji i dowartościowania. W ogóle zjawisko zmiany nazwy grupy własnej, na przykład w drodze przyswajania sobie egzoetnonimów, nawet o charakterze pejoratywnym, i przekształcania ich w endoetnonimy, jest wśród grup romskich dość częste.

Wspomniane tu grupy Kalderaša i Lovara wywodzą się prawdopodobnie z tego samego terytorium: Transylwanii i Banatu. Jednakże różnią się one pod względem językowym jak również jeśli idzie o tradycyjną formę działalności zarobkowej. Z lingwistycznego punktu widzenia Lovara posługują się tzw. północnym dialektem Vlax, a w ich języku jest wiele elementów węgierskich (sam etnonim tej grupy pochodzi od węgierskiego słowa ló, oznaczającego konia). Z kolei Kalderaša są oficjalnie klasyfikowani jako użytkownicy  wschodniego dialektu Vlax, przypuszcza się jednak, że początkowo używany przez nich język był zbliżony do dialektu Lovara. Jednakże późniejsze losy tych grup sprawiły, że Lovara funkcjonowali głównie w otoczeniu mówiącym po węgiersku, zaś Kalderaša – w środowisku rumuńskojęzycznym, co odpowiednio wpłynęło na dialekty tych grup. Jest to bardzo istotne zjawisko, w konsekwencji którego musimy przyjąć, że tożsamość danej grupy romskiej nie jest zdeterminowana jakąś jej tylko właściwą konfiguracją wartości i norm, lecz zależy od tego, z kim jej członkowie utrzymują kontakty i jak dostosowują się do historycznie i geograficznie zmiennych imperatywów swojego otoczenia.

Jeśli idzie o formy aktywności ekonomicznej, to Lovara byli przede wszystkim handlarzami końmi, aczkolwiek w miarę zmniejszania się roli transportu konnego przerzucali się na inne formy handlu. Grupa ta (np. w Polsce) wydała też wielu znanych muzyków. Lovara znani są z dość konserwatywnego nastawienia i przestrzegania tradycyjnych wartości i obyczajów, co wyróżnia ich z grona pokrewnych grup, do których należą np. Čurara. Ta ostatnia stanowi ciekawy przykład zakodowania w etnonimie grupy aktywności ekonomicznej, co do której nie istnieją żadne potwierdzające ją źródła historyczne. Ta pochodząca z języka rumuńskiego nazwa oznacza sitarzy, jednakże nie posiadamy dowodów, że członkowie tej grupy kiedykolwiek trudnili się produkcją sit. W rzeczywistości, podobnie jak Lovara, byli oni handlarzami końmi, później zaś rozszerzyli swą działalność na inne sfery handlu.

Kalderaša (znana również pod wieloma innymi, zbliżonymi nazwami) to jedna z najbardziej rozpoznawalnych i najlepiej zbadanych społeczności romskich. Jej przedstawiciele po opuszczeniu ziem rumuńskich w 2 połowie XIX w. żyją obecnie na wszystkich kontynentach, tworząc silne wspólnoty o dużym prestiżu w środowisku romskim. Pomimo tego, że wspólnoty Kalderaša żyją w różnych krajach, to uważa się, że w niewielkim stopniu (głównie pod względem językowym) podlegają oni wpływom otoczenia, zachowując cechy wspólne grupie jako całości. 

Nazwa tej grupy pochodzi od rumuńskiego słowa căldare, oznaczającego kocioł, i kotlarstwo było historycznie bardzo ważną, choć nie jedyną formą aktywności ekonomicznej jej członków. W przypadku Kalderaša (podobnie zresztą jak Lovara) możemy mówić o zachodzącym w końcu XIX w. procesie łączenia się niewielkich, migrujących społeczności mówiących zbliżonymi dialektami i specjalizującymi się w tych samych profesjach, początkowo związanych głównie z obróbką metali i produkcją oraz naprawą metalowych naczyń, później coraz częściej obejmujących handel,  które z biegiem czasu zaakceptowały przynależność do większej grupy i jej nazwę, często narzuconą im z zewnątrz. 

Do dziś zresztą mamy wśród Kalderaša do czynienia z tzw. zjawiskiem segmentacji, które polega na tym, że pierwszą autoidentyfikacją danej osoby nie jest grupa lecz jednostka niższego rzędu, czyli w przypadku Kalderaša nacija lub vica. Nacija to podgrupa grupy romskiej, której członkowie utożsamiają się z jakimś terytorium – zamieszkania bądź wędrówki, przy czym nie musi to być terytorium, z którym dana zbiorowość jest związana w danym momencie: może to też być terytorium, z którym była ona w istotny sposób związana w przeszłości. Tak na przykład nacije Kalderaša od dawna zamieszkałych w Rosji to Vungrika, Dobrodžaja, Grekurja, Moldovaja i Serbijaja, a wiec ugrupowania, które w przeszłości związane były odpowiednio z Węgrami, rejonem Dobrudży, Grecją, Mołdawią i Serbią. Termin vica oznacza zaś ród lub grupę rodów, które wywodzą się od jakiegoś znamienitego przodka, kultywują swe tradycje i charakteryzują się bardzo silną solidarnością oraz współpracą. Segmentacja oznacza, że to właśnie vica i/lub nacija są często przywoływane jako pierwsze w odpowiedzi na typowo romskie nawiązanie rozmowy: „z jakich Romów jesteś?” 

Sami Kalderaša określają się często za pomocą określenia Rom ciganjak, co ma oznaczać „prawdziwych Romów” w odróżnieniu od innych, którzy nie spełniają zdaniem Kalderaša kryteriów romskości. Pojęcie to związane jest z koncepcją ciganija, ideału prawdziwej romskości, opartego na koncepcji świata podzielonego na sferę czystą i nieczystą oraz rytuałach pozwalających rozdzielać je w praktyce życia codziennego i reagować w przypadkach załamania się takiego podziału. Ciganija (znana innym romskim grupom jako Romanija, Romanipen lub Romipen) obejmuje też szereg wartości, które powinny charakteryzować „prawdziwego Roma”, a także umiejętność właściwego, zgodnego z romską normą, zachowania wobec Romów i nie-Romów. 

Grupa Kalderaša posiada rozbudowaną strukturę polityczną. Decyzje co do bieżących spraw społeczności podejmowane są na zebraniach „rady starszych”, w których uczestniczą przywódcy klanów. W sprawach szczególnej wagi mogą zostać zarządzone „spotkania konsultacyjne”, w których swe opinie mogą wyrazić wszyscy mężczyźni wchodzący w skład danej społeczności. Rolę władzy wykonawczej pełni „król” – jeden z ważniejszych przywódców klanowych, którego autorytet jest uznawany przez innych. Inni przywódcy są przed nim odpowiedzialni za zachowanie mężczyzn z ich klanów, a każdy mężczyzna odpowiada za swoją żonę i dzieci (społeczności romskie są bardzo patriarchalne). Sprawy sporne rozstrzygane są przez tradycyjny sąd, tzw. kris, kolektywny organ, złożony z od kilku do kilkunastu starszych, szanowanych Romów, określanych jako krisitora lub krisnitori. Reprezentują oni przed sądem zwaśnione strony, pełnią rolę oskarżenia i obrony, a także wydają werdykt, którego głównym zadaniem nie jest kara, lecz naprawienie relacji i – o ile to możliwe – przywrócenie stanu rzeczy sprzed zdarzenia, które spowodowało zwołanie krisu.

Podobnie tradycyjni, żyjący zgodnie z kodeksem ciganija, są Gaborzy, mieszkający w Transylwanii, głównie w rejonie Tîrgu Mureş, choć nie zawsze są oni wyróżniani jako odrębna grupa. Między sobą, na co dzień, posługują się językiem romani, zaś w kontaktach z otoczeniem używają węgierskiego i rumuńskiego. Wciąż jeszcze znaczna ich część trudni się kotlarstwem lub, jeszcze częściej, blacharstwem-dekarstwem. Jednakże ich głównym zajęciem w ostatnich latach stał się wędrowny handel, który Gaborzy prowadzą na szeroką, międzynarodową skalę. Tradycyjne życie Gaborów ulega w ostatnich latach pewnej modyfikacji, spowodowanej wpływem aktywności misyjnej kościołów neoprotestanckich, zwłaszcza Adwentystów Dnia Siódmego i Zielonoświątkowców. Wciąż jeszcze należą jednak do najbardziej tradycyjnych grup rumuńskich Romów i sami się za takich uważają. Świadczy o tym stosowane przez Gaborów z okręgu Mureş nazewnictwo „rang”, czy też podgrup, na które dzielą swoją społeczność. Grupą o największym znaczeniu i prestiżu są tzw. Jankăšti, pochodzący od wspólnego przodka o imieniu Janko. Druga „ranga” czyli grupa o mniejszym znaczeniu, określana jest przez Gaborów jako Kalderaša, wreszcie grupa o najmniejszym prestiżu nazywana jest Čurara. Mamy tu do czynienia z ciekawym zabiegiem wykorzystania istniejących etnonimów grup romskich jako znaczników elementów wewnętrznej stratyfikacji grupy Gabor, której członkowie mogą w ten sposób zaprezentować się jako „lepsi” od Kalderaša czy Čurara. Można też omawiane zjawisko traktować jako przejaw niezwykle skomplikowanej sytuacji związanej z nazewnictwem romskich grup i podgrup. Nazewnictwo to nie jest bowiem raz na zawsze ustalone, grupy romskie mogą używać różnych nazw i za pomocą różnych nazw mogą być określane przez innych, nazwa, która w pewnych sytuacjach może służyć jako etnonim grupy, w innych może być określeniem części składowej jakiejś innej grupy, a na to wszystko nakładają się rozmaite klasyfikacje i konwencje terminologiczne używane przez różnych badaczy.

Z grupami mówiącymi dialektem Vlax związane są historycznie społeczności, które nie posługują się już językiem romskim. Proces utraty języka przez niektóre grupy romskich niewolników na ziemiach rumuńskich został zauważony już w XIX w. i dotyczył zwłaszcza tzw. Vatraši – niewolników domowych, pracujących na roli lub wykonujących inne prace w posiadłościach swoich właścicieli. Najważniejsze z takich grup to Bejaša, których językiem nie jest wprawdzie romani lecz dialekt starorumuński, ale którzy nie ulegli asymilacji i zachowują tradycję oraz tożsamość grupową. Inne takie grupy to Rudara, których nazwa, podobnie jak Bejaša, związana jest z górnictwem, a także Lingurari (wytwarzający drewniane łyżki) oraz Ursari (niedźwiednicy), których nie należy mylić ze wspomnianą wcześniej grupą Ursarja, gdyż członkowie tej ostatniej mówią po romsku i należą do Romów Bałkańskich (choć mieszkają w Besarabii i Rumunii), nie mają natomiast nic wspólnego z tresowaniem niedźwiedzi.

Część Romów Vlax w rezultacie migracji znalazła się na terytorium Ukrainy, gdzie ich dialekty poddane zostały silnym wpływom języków ukraińskiego i rosyjskiego. Należą do nich Servi, którzy opuścili Wołoszczyznę na początku XVII w., zaś na Ukrainie prowadzili życie osiadłe i zajmowali się głównie handlem końmi i muzykowaniem. Inną taką grupą jest Vlaxurja, której członkowie byli pierwotnie wędrownymi kowalami i wytwórcami sit. Obecnie często łączą się z Servi, choć wciąż jeszcze używają dialektu, który wskazuje na to, że później niż Servi opuścili ziemie rumuńskie.